ضمن اعلام همدردی با مردم ایران عزیزم و همه حادثه‌دیدگان در بندر شهید رجایی، یک سری موارد را در خصوص شرایط حمل و نقل کالای خطرناک از زبان خانم زهره زارعی مدیرعامل محترم نمایندگی کشتیرانی دروازه طلایی دریای نور می نویسم:
فرآیند اظهار کالا در گمرک
صاحب کالا معمولاً برای ترخیص کالا از گمرک باید یک اظهارنامه گمرکی تنظیم کند و در سامانه‌های گمرکی (مثل EPL) ثبت کند. این اظهارنامه شامل اطلاعات دقیق کالا مثل نوع، تعداد، ارزش، وزن، ماهیت خطرناک یا غیرخطرناک بودن و سایر مشخصات فنی می‌شود.
صاحب کالا متعهد می‌شود که اطلاعات را صحیح و کامل ارائه کند. گمرک هم ممکن است کالا را کنترل اسنادی یا فیزیکی کند (تصادفی یا بر اساس ریسک).
عواقب اظهار خلاف واقع در مورد کالای خطرناک
اما اگر صاحب کالا خلاف اظهار کند، مثلاً کالای خطرناک را به عنوان کالای عادی اظهار کند تا:
- از پرداخت عوارض و هزینه‌های سنگین حمل کالای خطرناک (مثلاً سه برابر کرایه و عوارض) فرار کند
- یا برای تسریع در ترخیص، ماهیت کالا را مخفی کند
و اگر در نتیجه این اظهار غلط، انفجار یا حادثه‌ای (مثلاً در کانتینر یا بندر یا کشتی) رخ بدهد، چند نکته پیش می‌آید:
1. مسئولیت مدنی و کیفری صاحب کالا
بر اساس قوانین گمرکی و قوانین حمل‌ونقل کالای خطرناک (مثلاً کنوانسیون‌های بین‌المللی مثل SOLAS، IMDG Code، قانون امور گمرکی ایران)، مسئولیت جبران خسارات جانی، مالی و محیط زیستی متوجه صاحب کالاست.
گاهی جرم هم محسوب می‌شود (جرم گمرکی، تهدید علیه بهداشت عمومی یا ایمنی عمومی).
2. پرداخت خسارت‌ها
بیمه‌ها معمولاً وقتی می‌فهمند اظهار خلاف بوده، از پرداخت خسارت خودداری می‌کنند (بند قصور یا سوءنیت در بیمه‌نامه). در نتیجه، مسئولیت مستقیم با صاحب کالاست.
3. مجازات‌های گمرکی
در کنار جبران خسارت، گمرک می‌تواند صاحب کالا را جریمه کند (تا سه برابر ارزش کالا یا ضبط کالا یا حتی محرومیت از فعالیت تجاری).
4. پیگرد قضایی
بندر یا کشتیرانی یا ذی‌نفعان دیگر می‌توانند علیه صاحب کالا شکایت کنند (دادخواست حقوقی یا شکایت کیفری).
قوانین و مقررات مربوط به کالای خطرناک در ایران
در ایران، برای حمل و نگهداری کالاهای خطرناک چند قانون و مقررات اصلی وجود داره:
۱. قانون امور گمرکی و آیین‌نامه اجرایی آن
اظهار خلاف (یعنی پنهان کردن ماهیت کالا یا اعلام دروغین) مشمول جریمه سنگین می‌شود (تا سه برابر ارزش کالا) یا حتی ممکن است کالا ضبط شود. اگه به دلیل اظهار خلاف، خطر جانی یا مالی ایجاد بشود (مثل انفجار، حریق، آسیب به محیط زیست)، علاوه بر جریمه گمرکی، صاحب کالا تحت پیگرد کیفری هم قرار می‌گیرد.
۲. مقررات حمل کالای خطرناک مطابق با IMDG Code و کنوانسیون SOLAS
برای کالاهای خطرناک (مثلاً مواد قابل اشتعال، منفجره، سمی، رادیواکتیو و…) باید برچسب‌گذاری (لیبل) و بسته‌بندی استاندارد باشد. قبل از حمل یا نگهداری، باید اظهار صحیح شود و مجوزهای مخصوص از گمرک یا بندر اخذ شود. کانتینرهای حاوی کالای خطرناک باید جداگانه و در مکان‌های ایمن و مشخص انبار شود.
۳. آیین‌نامه ایمنی بنادر و کشتیرانی از سوی سازمان بنادر و دریانوردی
هر بندر باید محوطه خاص برای مواد خطرناک داشته باشد (انبار D.G). کشتی‌ها و وسایل نقلیه موظفند اطلاعات دقیق کالاهای خطرناک را قبل از ورود به بندر اعلام کنند. در صورت حادثه ناشی از پنهان‌کاری، بندر می‌تواند از صاحب کالا خسارت کامل بگیرد و پرونده کیفری تشکیل دهد.
۴. قوانین بیمه باربری
اگر صاحب کالا اطلاعات غلط دهد، بیمه‌ها می‌توانند از پرداخت خسارت خودداری کنند. در حمل مواد خطرناک، بار باید بیمه مخصوص شود، مثلاً بیمه کلوز A با اضافه نرخ برای D.G Cargo.
رویه سختگیرانه در بنادر ایران
نکته خیلی مهم:
در بعضی بنادر ایران (مثل بندر شهید رجایی، بندر امام خمینی) یک رویه سختگیرانه داریم که اگر کالایی بدون اظهار صحیح مشخص شود که کالای خطرناک است:
فوری کانتینر ایزوله می‌شود،
جریمه‌های فوق‌العاده سنگین اعمال می‌شود،
و ممکن است کل شرکت حمل‌ونقل یا اظهارکننده تعلیق فعالیت شوند.
نمونه تاریخی: انفجار بندر بیروت در سال ۲۰۲۰
در بندر بیروت لبنان، یک کشتی به نام روسوس چند سال قبل از انفجار، چند هزار تُن نیترات آمونیوم (که ماده‌ای فوق‌العاده خطرناک و انفجاریه) را حمل کرده بود. این محموله به دلایل مختلف (مشکلات مالی، حقوقی و تخلیه اضطراری) توی بندر انبار شده بود.
پنهان‌کاری در اظهار ماهیت واقعی کالا
موقع تخلیه و انبار، نیترات آمونیوم با عنوان مواد عادی یا “مواد صنعتی” نگهداری شده بود، بدون رعایت مقررات سختگیرانه‌ی نگهداری مواد خطرناک.
خیلی از اسناد رسمی اصلاً ذکر نکرده بود که این محموله فوق‌العاده انفجاریه! یعنی سوءاظهار یا پنهان‌کاری در ماهیت واقعی ماده اتفاق افتاده بود.
هیچ اقدام ایمنی درست و حسابی هم برای این حجم از ماده خطرناک انجام نشد.
پیامد فاجعه‌بار
در سال ۲۰۲۰، یک جرقه یا آتش‌سوزی کوچک در همان انبار باعث شد این مواد منفجر بشن و یکی از بزرگ‌ترین انفجارهای غیرهسته‌ای تاریخ رخ بده.
- بیش از ۲۲۰ نفر کشته شدند.
- حدود ۷ هزار نفر زخمی شدند.
- نصف شهر بیروت آسیب جدی دید.
- خسارت مالی تخمینی بین ۳ تا ۱۵ میلیارد دلار بود.
عواقب حقوقی و قضایی
بعد از انفجار، دادگاه‌های بین‌المللی و لبنانی پیگیری کردند و معلوم شد:
- مسئولین بندر، صاحب کالا و بعضی مقامات دولتی به خاطر سوءمدیریت، سوءاظهار و قصور متهم شدند.
- خیلی از بیمه‌ها خسارت را نپذیرفتند چون بار، خلاف مقررات انبار شده بود.
کلام آخر
ماجرای تلخ انفجار بندر شهید رجایی و نمونه فاجعه‌بار بندر بیروت به‌وضوح نشان می‌دهند که پنهان‌کاری در اظهار کالای خطرناک، نه‌تنها یک تخلف اداری یا گمرکی ساده نیست، بلکه می‌تواند به فجایعی جبران‌ناپذیر در سطح انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی منجر شود.
رعایت دقیق مقررات بین‌المللی و داخلی در حمل، نگهداری و اظهار کالای خطرناک، یک مسئولیت قانونی، اخلاقی و انسانی است.
همه فعالان زنجیره تجارت، از صاحب کالا تا حمل‌کننده و کارگزار گمرکی، باید آگاه باشند که هر کوتاهی یا سوءنیتی در این زمینه، می‌تواند جان انسان‌ها را به خطر بیندازد و اعتبار حرفه‌ای و قانونی آن‌ها را برای همیشه از بین ببرد.
شفافیت، صداقت در اظهار و رعایت استانداردهای ایمنی، نه یک هزینه اضافه، بلکه بیمه‌ای برای جلوگیری از فاجعه‌ای دیگر است.
